یکی از بیماری‌های شایع در کشور ما سردرد ناشی از سوء مصرف داروی مسکن هست. این بیماری عجیب و بسیار شایع به صورتی سردردی شدید در پشت سردرد اصلی شما پنهان شده و در مسیر درمان سردرد شما اختلالاتی ایجاد خواهد کرد. این سردرد درمانی جدا از سردرد اصلی شما داشته و داروهای درمان کننده میگرن عموما تاثیر چندانی بر این نوع از سردرد ندارند. در ادامه در مورد علت ایجاد سردرد ناشی از سوء مصرف داروی مسکن و نحوه تشخیص و درمان این سردرد صحبت خواهیم کرد.
طبقه بندی سردرد ناشی از سوء مصرف دارو:
این نوع از سردرد که به اسم Medication-overuse headache (MOH) شناخته میشود در رده بندی جهانی سردرد در دسته سردردهایی که به علت استفاده یا حذف یک ماده در بدن ایجاد میشود ( Headache attributed to a substance or its withdrawal ) طبقه بندی میشود و در جدیدترین به روز رسانی رده بندی به هشت دسته تقسیم می شود:
- سردرد ناشی از سوء مصرف ارگوتامین‌ها (Ergotamine-overuse headache)
- سردرد ناشی از سوء مصرف تریپتان‌ها (Triptan-overuse headache)
- سردرد ناشی از سوء مصرف ضد دردهای غیر مخدری ( Non-opioid analgesic-overuse headache)
- سردرد ناشی از سوء مصرف مسکن‌های مخدری (Opioid-overuse headache)
- سردرد ناشی از سوء مصرف ترکیب داروهای مسکن (Combination-analgesic-overuse1 headache)
- سردرد ناشی از سوء مصرف ترکیبی از داروها که به صورت منفرد موجب MOH نمی شوند (Medication-overuse headache attributed to multiple drug classes not individually overused)
- سردرد ناشی از سوء مصرف داروها یا ترکیب دارویی تایید نشده یا نامشخص (Medication-overuse headache attributed to unspecified or unverified overuse of multiple drug classes)
- سردرد ناشی از سوء مصرف سایر داروها (Medication-overuse headache attributed to other medication)
تعریف سردرد ناشی از سوء مصرف دارو:
این سردرد در افرادی ایجاد میشود که دارای سردرد زمینه ای مانند میگرن یا سردردهای مزمن هستند و داروی مسکن خود را بیشتر از تعداد مجاز در ماه مصرف میکنند.
طبق تعریف انجمن بین المللی سردرد، سردرد ناشی از سوء مصرف دارو، سردردی است که 15 روز یا بیشتر در طول ماه در فردی که در گذشته دچار سردرد اولیه بوده است ایجاد میشود. این سردرد حاصل مصرف بیشر از میزان مجاز دارو است که بسته به نوع دارو میزان مجاز استفاده در ماه متفاوت است.
یکی از نکات مهم در ایجاد این نوع از سردرد، استفاده از میزان غیر مجاز ماهانه داروی مسکن است. شاید برای بسیاری از افراد این عبارت نا آشنا باشد. بیشتر افراد در هنگام مصرف دارو، دوز مجاز روزانه دارو را مطالعه کرده و این میزان را رعایت می کنند. رعایت نکردن میزان دوز مجاز روزانه دارو ممکن است به مشکلاتی مانند مسمومیت و آسیب به کبد منجر شود. به عنوان مثال حداکثر دوز مجاز استامینوفن در روز 4 گرم است.
در سردرد ناشی از سوء مصرف دارو، صحبت از دوز مجاز ماهانه بوده و به میزان تعداد روزهایی از ماه که شما اقدام به مصرف داروی مسکن نموده‌اید تعریف میشود.
مصرف داروی مسکن در بیشتر از 10 تا 15 روز از ماه ( بسته به نوع دارو ) در دوره بیشتر از سه ماهه میتواند منجر به ایجاد سردرد ناشی از سوء مصرف دارو شود. این سردردها بعد از توقف داروی مسکن می‌توانند متوقف شوند اما گاهی شدت سردردهای ایجاد شده باعث وابستگی بیشتر بیمار به داروی مسکن شده و ترک مصرف دارو به سادگی امکان پذیر نیست.
تشخیص MOH:
1- بررسی تعداد سردردهای بیمار: سردردهایی که بیشتر از 15 روز در ماه فرد را درگیر میکنند با توجه به اینکه فرد در گذشته دچار سردردهای با درجه کمتر بوده است. ( گاهی در افرادی که به میگرن کرونیک مبتلا هستند تشخیص ابتلا به MOH به سادگی امکان پذیر نیست )
بعضی از افراد ایجاد سردردهای ناشی از سوء مصرف دارو را در بیماران مبتلا به میگرن اپیزودیک به صورت تبدیل شده میگرن اپیزودیک به کرونیک تعریف میکنند اما بایستی توجه داشته باشید که MOH سردردهایی جدا از سردردهای میگرنی بوده و مکانیسم درمان متفاوتی دارند.
2- بررسی میزان مصرف داروی مسکن در بیمار: بیمار بیشتر از 3 ماه از داروی مسکن برای توقف سردردهای خود استفاده کرده باشد.
بیشتر مبتلایان به MOH افرادی هستند که به سردرد زمینه‌ای از نوع سردرد میگرنی یا سردرد تنشی مبتلا هستند و برای کاهش سردرد خود از میزان بالای داروی مسکن استفاده کرده اند.
مطالعات اپیدمیولوژیک در بسیاری از کشورها نشان داده است که بیشتر از 50 درصد افراد مبتلا به سردردهای مزمن ( 15 روز یا بیشتر در ماه ) به MOH نیز مبتلا هستند. همچنین مطالعات بالینی نشان داده است که با کاهش میزان مصرف دارو، بهبود قابل توجهی در سردردهای این بیماران ایجاد شده است.
بیماری MOH را میتوان به نوعی اعتیاد دارویی تشبیه کرد که میزان شدت وابستگی یا Severity of Dependence Scale (SDS) برای داروهای مختلف متفاوت خواهد بود.
در افرادی که دچار سردردهای زمینه‌ای با تکرار بیشتر از 15 روز در ماه هستند، تفکیک سردردهای ناشی از سوء مصرف دارو با سردردهای زمینه‌ای به سادگی امکان پذیر نیست. در این شرایط اگر تشخیص قطعی این سردردها امکان پذیر نباشد بیمار به عنوان مبتلای احتمالی سردرد ناشی از سوء مصرف داروی مسکن ( probable medication-overuse headache (pMOH) ) در نظر گرفته خواهد شد.
میزان شدت وابستگی دارو:
همانطور که گفته شد در داروهای مختلف میزان مصرف دارویی که ممکن است منجر به MOH شود متفاوت است. انجمن بین المللی سردرد این میزان را به صورت زیر ارائه کرده است:
ارگوتامین‌ها: مصرف مسکن‌های خانواده ارگوتامین به میزان 10 روز یا بیشتر در ماه به مدت سه ماه متوالی
تریپتان‌ها: مصرف مسکن‌های خانواده تریپتان‌ها به میزان 10 روز یا بیشتر در ماه به مدت سه ماه متوالی
مسکن‌های غیر مخدری: مصرف این داروها به میزان 15 روز یا بیشتر در ماه به مدت سه ماه متوالی
مسکن‌های مخدری: مصرف مسکن‌های مخدری به میزان 10 روز یا بیشتر در ماه به مدت سه ماه متوالی
مسکن‌های ترکیبی: مصرف ترکیبی داروهای مسکن به میزان 10 روز یا بیشتر در ماه به مدت سه ماه متوالی
سیکل ناتمام سردرد
بیماری MOH حاصل مصرف مسکن بابت سردردهای شماست. این سردرد شما را به مصرف بیشتر مسکن تشویق می‌کند. مسکن بیشتر سردرد بیشتر و شدت بیشتر بیماری و شدت وابستگی بیشتر به دارو. شما بایستی از بوجود آمدن این مسیر جلوگیری کنید و یا اگر ناخواسته دچار این مشکل شده این این مسیر را متوقف کنید.
چطور از بروز MOH جلوگیری کنیم؟
پیشنهاد ما به شما برای جلوگیری از MOH تعیین جیره دارویی هست. منظور از جیره دارویی این هست که شما تنها در 3 روز هفته اجازه مصرف مسکن دارید. انتخاب با خود شماست که مسکن خودتون رو روز یک امتحان مهم یا مصاحبه کاری یا گردش خانوادگی مصرف کنید اما اجازه مصرف بیشتر از این تعداد را نخواهید داشت. عموما به افراد پیشنهاد میشود که در روزهایی که نیاز به کارهای فکری و نیاز به تمرکز دارند از داروی مسکن قوی استفاده کنند و در سایر روزها سعی کنند سردرد خود را با آرامش، استراحت، دوری از محرک‌ها و یا داروهای مسکن ساده مانند استامینوفن کنترل کنند.
بهترین روش جلوگیری از MOH تعیین جیره دارویی برای بیمار است. بیمار بایستی میزان مجاز مصرف داروی خود را بداند و آن را مدیریت کند. رعایت این جیره دارویی برای سلامت بیمار اهمیت بسیار زیادی دارد.
قطعا اجرای این جیره بندی برای فردی که دچار میگرن مزمن یا کرونیک هست سخت خواهد بود و اجرای صحیح این جیره بندی دارویی نیاز به تحمل سختی دارد. اما باید دقت کنید که سردردهای ناشی از سوء مصرف دارو در صورت بروز، دردی به دردهای روزمره شما اضافه میکنند و این جیره بندی برای جلوگیری از وقوع یا درمان این دسته از سردردها بایستی رعایت شود.
استفاده از داروهای گیاهی:
یکی از راه‌های جایگزینی مسکن‌ها ترکیبات دارویی گیاهی هستند. برخی از ترکیبات گیاهی به صورت ذاتی در کاهش سردرد میگرنی موثر هستند و می‌توانند جایگزینی برای داروی مسکن شما باشند. البته در مصرف داروهای گیاهی نیز میزان دوز مجار مصرفی را بایستی رعایت کنید اما داروهای گیاهی عموما موجب بیماری زمینه‌ای مانند MOH نمی‌شوند.
یکی از مزایای ذکر شده برای داروی میگرن کات در بسیاری از مصرف کنندگان توانایی این دارو در کاهش سردردهای میگرنی و ایجاد امکان کنترل مصرف داروی مسکن برای بیماران بوده است. درصد بالایی از بیماران مصرف کننده داروی میگرن کات، دست یابی به قدرت کنترل سردرد بدون استفاده از مسکن‌های قوی را از مزایای این دارو می‌دانند. اگرچه میگرن کات ادعایی در درمان MOH ندارد، اما به کمک این دارو بیمار میتواند داروی مسکن خود را کنترل کرده و در نهایت MOH خود را درمان کند.
نقش بوتاکس در درمان MOH:
بوتاکس یکی از درمان‌های موفق اما موقت برای سردرد میگرنی است. این نوع از درمان موجب کاهش یا توقف سردردهای میگرنی به مدت تقریبی 10 تا 12 هفته خواهد شد. تزریق بوتاکس درمان مناسبی برای MOH نیست اما از آنجایی که تاثیر خوبی در کنترل موقت سردردهای میگرنی دارد، در مواردی که بیمار مبتلا به میگرن شدید است ممکن است دکتر از بوتاکس در مرحله کاهش مصرف داروی مسکن بیماری کمک بگیرد. کاهش سردردهای میگرنی بیمار به واسطه بوتاکس میتواند به بیمار در کاهش میزان مصرف داروی مسکن کمک زیادی کند. البته در مورد تاثیر بوتاکس در کاهش سردردهای MOH نظرات مختلفی وجود دارد و انتخاب این روش در درمان MOH بیمار کاملا به شرایط بیمار و نظر پزشک معالج وی خواهد داشت.
سعی کنید MOH نشوید
امیداوریم که پیش از ابتلا به سردرد ناشی از سوء مصرف داروی مسکن با این نوشته روبرو شده باشید و پیش از ابتلا به این سردردها میزان داروی مسکن خود را کنترل کنید. با این وجود اگر سردردهای شما به قدری شدید نباشد که تحمل آن از توانتان فراتر برود، ممکن است خود شما بتوانید داروی خود را کم کرده و از MOH رها شوید.
اگر در حال درمان میگرن خود با میگرن کات هستید، سعی کنید تاثیر میگرن کات را بر سردرد خود ارزیابی کنید و اگر داروی میگرن کات بر سردرد شما موثر بود، با کاهش داروی مسکن خود به حد استاندارد شما میتوانید MOH خود را درمان کنید. البته این کاهش و جلوگیری از وابستگی به داروهای مسکن دیگر ممکن است برای افراد ساده نباشد و توصیه میشود اگر به سردردهای شدیدی مبتلا هستید درمان MOH را زیر نظر پزشک متخصص مغز و اعصاب انجام دهید.
